Je hoort de term ‘oerbrein’ nog wel eens als het gaat over impulsieve keuzes. Maar wat bedoelen we nu eigenlijk met het oerbrein? En wat heeft dat met ons eetgedrag te maken? In dit blog kun je lezen hoe het werkt én wat je kunt doen om je oerbrein in het gareel te houden, zodat jij de baas blijft.
Wat verstaan we onder het oerbrein?
Het brein, een ander woord voor de hersenen, kun je op verschillende manieren onderverdelen. Eén van die manieren is om de hersendelen te karakteriseren vanuit evolutionair oogpunt. Het reptielenbrein, ook wel oerbrein genoemd, is het kleinste en oudste deel van onze hersenen. Het reageert instinctief en automatisch en functioneert buiten je bewuste controle. Het oerbrein is gericht op directe bevrediging van primaire behoeften, zoals veiligheid, voortplanting en voeding.
Uit welke delen bestaat het oerbrein?
Het oerbrein zelf bestaat ook uit verschillende delen: de hersenstam en het limbische systeem. De hersenstam reguleert functies als de ademhaling, hartslag en de reactie op gevaar: vechten, vluchten op bevriezen. Het limbisch systeem is betrokken bij emoties, beloning en overleving. Het dopaminesysteem is onderdeel hiervan. Je hoort ook wel de termen emotioneel brein of zoogdierenbrein. Het limbisch systeem helpt om gedrag dat gelukkig maakt te herhalen en onplezierige ervaringen te vermijden.
Welke rol speelt het verstand?
Naast het oerbrein bestaat het menselijk brein (de neocortex). Dit zorgt voor rationeel redeneren, weloverwogen beslissingen maken, kennis opdoen en analyseren van vraagstukken. Je zou kunnen zeggen: de neocortex is het gezonde verstand.
Wat is het verschil tussen het oerbrein en de neocortex?
Het belangrijkste verschil tussen het oerbrein en de neocortex is dat het oerbrein niet afgeleid kan worden, de neocortex wel. De neocortex is in staat door focus heel veel te bereiken. Maar op het moment dat er afleiding is en de focus verslapt, ziet het oerbrein zijn kans en zorgt voor ‘oud’ gedrag. Die afleiding is wat er ook vaak gebeurt bij afvallen. Je hebt nagedacht en je bent tot de conclusie gekomen dat je wilt afvallen. Daar heb je een plan voor gemaakt: je gaat een bepaald dieet volgen. Eerst gaat het supergoed, want je bent er veel mee bezig en je hebt je focus erop. Maar dan, vaak heel geleidelijk, komen er afleidingen: het is niet meer zo interessant, je werk slokt je op, je gezin vraagt aandacht. En voor je het weet ben je afgeleid en val je terug in je oude eetgedrag.
Wat is de functie van het oerbrein?
Misschien vraag je je inmiddels wel af wat dan de functie is van het oerbrein, als juist die focus zo belangrijk is. Het oerbrein, de hypothalamus, is weliswaar heel klein (ongeveer de grootte van een suikerklontje), maar heeft grote kracht. Het is altijd gericht op overleven, zowel van de individuele mens als het in stand houden van de mensheid. Dat heeft te maken met veiligheid op verschillende niveaus. Allereerst het reguleren van de lichaamstemperatuur, ademhaling, hartslag, voortplanting alsook het honger- en dorstgevoel.
Bewustzijn
Al deze processen gaan buiten je bewustzijn om. De hypothalamus zorgt ervoor dat hierin geen grote veranderingen plaatsvinden, omdat dat bedreigend is voor het lichaam. Dat betekent ook dat het oerbrein erop gericht is om het lichaamsgewicht zo stabiel mogelijk te houden. Snel afvallen ziet het oerbrein als potentieel gevaarlijk: hongersnood. Dan maar liever net wat meer voeding erin dan er gebruikt wordt. Daarnaast is ook de reactie op gevaar onderdeel van het oerbrein: vechten, vluchten of bevriezen wanneer je onveiligheid ervaart. Dat kan heel zichtbaar zijn, bijvoorbeeld in een (bijna) ongeluk, maar het omvat ook het gevoel van veiligheid in situaties en relaties. Het oerbrein wil bevrediging van behoeftes, en wel zo snel en zo makkelijk mogelijk.
Welke rol speelt het limbisch systeem hierin?
Het bijzondere is dat het limbisch systeem zowel het oerbrein kan ondersteunen als meebewegen met de neocortex. Vaak overheersen wel het reptielenbrein en het emotionele brein de neocortex. Je wéét dat je iets beter niet kunt doen, maar je doet het toch. Dat heeft alles te maken met de aanmaak van dopamine in het emotionele brein. Hieronder kom ik daar nog op terug.
Hoe speelt het oerbrein een rol in ons (eet)gedrag?
Ik noemde al dat het oerbrein snelle, makkelijke bevrediging van behoeften wil. Dat geldt zeker voor ons eetgedrag. Eten betekent brandstof en dus overleven. Verschillende aspecten spelen hierbij een rol.
- Zorgen voor overleven is de belangrijkste taak van het oerbrein. In vroeger tijden betekende voldoende calorierijk voedsel een grotere kans op overleven. Daarom houdt ons oerbrein van voedsel met veel vet en suiker. Dit is voedsel dat veel calorieën bevat. In korte tijd kun je veel energie binnen krijgen. Als je dit soort voedsel ziet of ruikt, wordt je dopamine systeem geactiveerd. Het wordt moeilijker om het te weerstaan.
- Eten zonder honger: Het oerbrein zorgt ervoor dat je gaat eten bij externe prikkels. Dus niet alleen honger zet aan tot eten. Ook geuren, foto’s van eten (bijvoorbeeld in reclames) en sociale situaties kan het oerbrein aangrijpen om te gaan eten. Beloning speelt ook hier een belangrijke rol.
- Gewoontegedrag: Heel veel gewoontes zitten verankerd in het oerbrein. Dat maakt het lastiger om het te veranderen, omdat het oerbrein niet houdt van verandering, maar graag patronen en voorspelbaarheid heeft. Je kunt dan denken aan gewoontes als even snacken als je thuiskomt uit je werkt, altijd iets eten als je een film kijkt, eten gebruiken als beloning bij vermoeidheid.
- Emotie-eten. Het oerbrein zoekt altijd naar snelle troost. Dit kan vele vormen hebben: eten bij verveling, stress, verdriet, zelfs bij blijdschap, onrust. Voeding, vooral suiker en vet, zorgt dan voor emotie regulatie en daarmee een gevoel van veiligheid.
- Het oerbrein kan rationele keuzes ondermijnen. Je kunt rationele beslissingen maken, maar het oerbrein kan een innerlijke dialoog beginnen en je proberen te verleiden. Misschien herken je die stemmetjes wel van binnen, zoals ‘Je hebt het verdiend’, ‘Het is nu toch al verpest’, ‘Alleen deze keer kun je het best doen’.
- Het oerbrein is gericht op snelle bevrediging van behoeftes en ‘pakken wat je pakken kunt, want je weet nooit wanneer er weer wat te eten is’. Maar tegenwoordig hebben we altijd en overal eten tot onze beschikking. De koelkast ligt vol, de voorraadkast ook, en anders hebben we de hele dag toegang tot de supermarkt. Daar houdt het oerbrein geen rekening mee.
- Ook zorgt het oerbrein ervoor zo min mogelijk energie te gebruiken. Daarom gaan we liever op de bank zitten dan we gaan sporten.
Wat zijn de gevolgen van luisteren naar het oerbrein?
Als het je niet lukt om het oerbrein te ‘temmen’ kunnen de gevolgen groot zijn. Ik noem een paar van de belangrijkste effecten.
- Overgewicht
- Eindeloos lijnen en weer aankomen
- Ongezonde voedingskeuzes
- Ontstekingsziekten
- Mentale stress met als gevolg overspannenheid en burnout
- Een heleboel verdriet
Hoe speelt de maatschappij in op het oerbrein?
In de huidige maatschappij draait heel veel om snelle, makkelijke bevrediging van onze behoeften. Een walhalla voor het oerbrein dus. De industrie speelt hier sluw op in, zeker de voedingsindustrie. Denk bijvoorbeeld aan de volgende aspecten:
- Overal is (ultra)bewerkte voeding verkrijgbaar en zichtbaar. Dit soort voeding, met veel slecht vet en suiker, is speciaal ontworpen om ons te verleiden en zodat we door blijven eten.
- Reclames triggeren de behoefte aan voeding, zowel in de winkels als in folders en op tv.
- Liften en roltrappen stimuleren lui zijn in plaats van bewegen.
- Hoe vreemd het wellicht ook klinkt: de dieet industrie doet ook een duit in het zakje. Het belooft snel resultaat (precies wat het oerbrein wil), terwijl vrijwel niemand het langdurig volhoudt of erin slaagt om het eetpatroon blijvend te veranderen. Dat heeft mede te maken met het feit dat het oerbrein niet houdt van snel gewichtsverlies, omdat het dan bang is voor ‘hongersnood’. Met als gevolg: extra kilo’s erbij, een nieuwe lijnpoging enzovoort.
Hoe kun je het oerbrein in het gareel houden en ermee samenwerken?
De meeste mensen weten wel wat goed voor hen is, en toch lukt het vaak niet. Dat komt doordat het oerbrein behoorlijk sterk is en zodoende het mensenbrein vaak overstemt en overreedt. Toch is het mogelijk om samen te werken met het oerbrein, o.a. door het limbisch systeem vóór je te laten werken. Ik zet een paar elementen op een rij.
- Maak een plan voor je eetpatroon met lange termijn doelen.
- Doe nooit een crashdieet! Het oerbrein kan geen onderscheid maken tussen schaarste en gewenst gewichtsverlies. Dat zorgt ervoor dat de ruststofwisseling flink lager gezet wordt en je hongergevoel sterker wordt. Als je weer ‘gewoon’ gaat eten, zorgt het oerbrein ervoor dat er voor de zekerheid wat extra kilo’s bij komen.
- Houd focus. Want op het moment dat je focus verliest, zal het oerbrein zorgen dat je weer minder gewenste voedingskeuzes gaat maken. Focus houden kan bijvoorbeeld door met anderen over je plan te praten en regelmatig te evalueren en eventueel bij te sturen.
- Je kunt het limbisch systeem benutten om het houden aan je plan te versterken. Dat kun je doen door middel van visualisaties (hoe zie je eruit als je wat kilo’s kwijt bent? Hoe voel je je dan? Wat ga je vandaag eten?) Dit zorgt voor afgifte van dopamine, wat een goed gevoel geeft.
- Zorg dat je verleidingen uit de weg gaat. Want bij bijvoorbeeld de geur van eten kan het limbisch systeem juist ervoor zorgen dat je zwicht voor de verleiding. Een simpele tip in dit kader is om geen boodschappen te doen met een hongerige maag.
- Maak je maaltijden verzadigend. Dan zal je oerbrein tevreden zijn.
- Maak een weekmenu.
- Leer jezelf goed kennen, zodat je weet waar jouw triggers liggen. Denk na over moeilijke momenten en wat je dan kunt doen. Bijvoorbeeld: Als ik thuis kom en toch de neiging heb om te gaan snoepen, neem ik een lekkere douche en trek prettige kleren aan. Hoe concreter je het omschrijft, hoe efficiënter het werkt.
- Doe het samen met anderen.
- Ontwikkel nieuwe routines. Hoe meer iets een routine is, hoe acceptabeler het is voor het oerbrein.
- Maak afspraken met jezelf die haalbaar en concreet zijn, bijvoorbeeld over telefoongebruik of eetgewoontes.
- Zorg voor rust en regelmaat. Stress zorgt voor extra activiteit van het oerbrein en meestal niet de verstandigste keuzes. Bovendien helpt rust om te herkennen welke patronen en valkuilen je hebt. Ook voldoende goede slaap is van groot belang.
- Kijk eens waar je een minibeloning in kunt bouwen. Het oerbrein is dol op beloning. Een stappenteller kan een stimulans zijn om een bepaalde hoeveelheid stappen te zetten. Het oerbrein kan dan juist helpen om in beweging te komen. Ook kunnen afvinklijstjes helpen.
- Bewustwording en meer kennis helpen om je mensenbrein te versterken. Dan zit je bij De Eetlijn goed. Je krijgt informatie over wat suiker doet met je bloedsuikerspiegel en je algehele gezondheid, hoe het zit met cholesterol en welke rol voeding speelt in de mentale gezondheid enzovoort.
- Eet langzaam en zonder afleiding en kauw goed, zodat je verzadiging beter aanvoelt.
Je ziet: we moeten serieus rekening houden met het oerbrein als het gaat om ons (eet)gedrag. Hoe beter je jezelf leert kennen, hoe beter je bij kunt sturen en je brein vóór je te laten werken! De Eetlijn Methode kan daar zeer behulpzaam bij zijn: je krijgt o.a. persoonlijke begeleiding, voorbeeldmenu’s met verzadigende maaltijd, je ontwikkelt nieuwe routines en je kunt deel uitmaken van een ondersteunende Facebook groep. Het is niet het zoveelste crashdieet, maar een methode die je helpt om gezonde en blijvende keuzes te maken. Zo verander je van binnenuit!
Heb je belangstelling voor de EetLijn Methode? Stuur dan een mailtje naar nettie.bom@deeetlijn.nl en er wordt contact met je opgenomen.
